The female athlete triad Een trias van gezondheidsproblemen bij vrouwelijke atleten Inleiding Het aantal vrouwen dat intensief aan sport doet is de afgelopen decennia enorm toegenomen. Op zichzelf is dit een positieve ontwikkeling, maar in combinatie met het huidige ideaalbeeld van het lichaam van de vrouw, lopen veel atletes het risico gezondheidsproblemen te ontwikkelen. De combinatie van de drie gezondheidsproblemen die bij atletes regelmatig voorkomen zijn gestoord eetgedrag, menstruatiestoornissen en osteoporose. Tezamen worden ze de 'female athlete triad' genoemd. De trias van gestoord eetgedrag, menstruatiestoornissen en botontkalking Deze trias van gezondheidsproblemen werd in 1992 voor het eerst beschreven. Gezien het gegeven dat bij veel sporten dun zijn een voordeel is, zal een atlete die graag wil uitblinken dus ook vaak willen afvallen en daarmee een risico lopen om een gestoord eetgedrag te ontwikkelen. Het verstoorde eetgedrag kan leiden tot een verstoring van de menstruele cyclus en uiteindelijk tot botontkalking (osteoporose). Botontkalking geeft een verhoogde kans op het ontstaan van vermoeidheidsbreukje (stressfracturen) en uiteindelijk ook van botbreuken. Elk van de drie factoren verhoogt de kans op andere aandoeningen en blessures, maar als ze alledrie tezamen voorkomen is het risico nog veel groter. Gestoord eetgedrag (Midden-)Langeafstand lopen en de springnummers zijn binnen de atletiek de risicosporten voor het ontwikkelen van gestoord eetgedrag. Bij atleten die deze nummers beoefenen begint het Trias vaak met het volgen van een dieet om af te vallen. Als het dieetgedrag extremer wordt is er al snel sprake van een eetstoornis. Voor de meeste vrouwen is een kortdurend dieet niet schadelijk voor de gezondheid. Een langer durende disbalans tussen de opname van voedingsstoffen en het energieverbruik kan ernstige gezondheidsproblemen geven. Vooral jonge atletes die nog in de groei zijn moeten zorgen voor voldoende energieopname. Duursportsters als marathonloopsters zouden zo'n 4000 kcal. per dag moeten innemen. Als zij te weinig koolhydraten en eiwitten eten wordt het verbrande (spier)glycogeen onvolledig aangevuld en vindt er onvoldoende herstel plaats. Herkenning van gestoord eetgedrag Een atlete die onvoldoende eet is te herkennen aan een of meer van de volgende kenmerken: de atlete heeft honger, is geïrriteerd en heeft concentratiestoornissen, soms is er sprake van trillen en duizeligheid, vooral tijdens de trainingen tussen 3 en 4 uur 's middags de menstruatie wordt onregelmatig of stopt er is sprake van gewichtsverlies, met name tijdens intensieve trainingsperiodes Onderzoek geeft aan dat veel atletes gestoord eetgedrag vertonen, die soms zelfs leiden tot de psychiatrische ziektebeelden 'anorexia nervosa' en 'bulimia nervosa'. Kenmerken van anorexia nervosa zijn: gewichtsvermindering tot minder dan 85% van het normale gewicht, angstig zijn / weigeren om aan te komen, gestoord lichaamsbeeld / zelfbeeld, overgeven, gebruik van laxeermiddelen en plastabletten en het hebben van menstruatiestoornissen. De kenmerken van bulimia nervosa zijn: periodes van extreem veel eten gevolgd door weinig eten en / of overgeven, gebruik van laxeermiddelen en plastabletten. Er bestaan een aantal overeenkomsten tussen een slanke actieve atlete en een anorectische patiënt. Er zijn echter ook een aantal duidelijke verschillen: de atlete traint met een doel en heeft een toenemende fysieke belastbaarheid, de atlete heeft een goed ontwikkeld spierkorset, de atlete heeft een reëel lichaamsbeeld, het vetpercentage van de atlete ligt binnen de normale range, de anorectische patiënt heeft elektrolytstoornissen, hartritmestoornissen, droge huid, donsachtige haargroei en koude-intolerantie. Het is voor een atlete belangrijk om te bepalen wat voor haar een normaal en gezond lichaamsgewicht is, passend bij de beoefende sport. Ze moet ervoor zorgen dat dit gewicht gehandhaafd wordt. Minder eten en een nog lager vetpercentage leiden op langere termijn niet tot betere prestaties. Een optimale, uitgebalanceerde voeding is de basis voor een verdere verbetering van het prestatievermogen. Menstruatiestoornissen Intensief sportende vrouwen lopen een grotere kans op een onregelmatige of zelfs geheel uitblijvende menstruatie. Dit laatste (amenorroe) komt normaal bij 2 tot 5% van de vrouwen voor. Bij sportende vrouwen ligt dit percentage aanzienlijk hoger: tot een gerapporteerd maximum van 60%. Op zich wordt het wegblijven van de menstruatie nogal eens als plezierig ervaren (dan ben je in eder geval van dat gedoe af). Maar het is belangrijk dat de atlete weet dat er een medisch risico aan verbonden is. Het belangrijkste schadelijke effect van amenorroe is botontkalking (osteoporose), de derde factor van de trias. Er is nog maar weinig bekend over eventuele gevolgen op de langere termijn op de vruchtbaarheid. Mogelijk is er een hogere kans op het ontstaan van borstkanker. Om de precieze frequentie en duur van de cyclus respectievelijk van de ernst van de menstruatiestoornissen, verdient het aanbeveling dat de atlete een menstruatiekalender bijhoudt. Osteoporose Bij osteoporose is sprake van een inadequate botopbouw en vroegtijdig botverlies. Normaal gesproken wordt de grootste botmassa bereikt tussen de 18 en 25 jaar. Verantwoorde fysieke belasting in de jeugd heeft een positieve invloed op de maximale waarde die bereikt wordt. Normaal gesproken neemt de botdichtheid na het 25e levensjaar licht af. Na de menopauze verloopt dit proces wat sneller. Bij intensief trainende atletes met amenorroe kan de vermindering snel gaan. Er zijn voorbeelden van een met 25% verminderde botmassa. Door de verlaagde oestrogeenspiegel wordt minder calcium opgenomen uit de voeding. Omdat calcium een onmisbare rol speelt bij onder andere de zenuwgeleiding en de samentrekking van het hart, zal dit mineraal noodzakelijkerwijs aan het skelet worden onttrokken. Hierdoor neemt de botdichtheid af en wordt de kans op stressfracturen en uiteindelijk ook botbreuken duidelijk vergroot. Aanvankelijk merkt de atlete niets van botontkalking. De meeste gevallen komen pas aan het licht door het optreden van een stressfractuur. De behandeling van osteoporose bestaat uit het aanpassen van het dieet en van de trainingsintensiteit. Als dit onvoldoende helpt kan oestrogeen worden toegediend (door middel van de anticonceptiepil of oestrogeenpleisters). Er kunnen calciumsupplementen worden gegeven of een neusspray met calcitonine om de calciumopname te verhogen. Door deze maatregelen neemt de botdichtheid doorgaans weer toe, maar deze keert nooit meer terug op het oude niveau. De risicoatlete Om te ontdekken welke atletes risico lopen is preventieve screening erg belangrijk. Hiermee moet al worden begonnen voordat er sprake is van intensief sporten. Tekenen van gestoord eetgedrag moeten door de atlete en haar begeleiders worden herkend en erkend. De menstruatiecyclus moet worden bijgehouden. Bij lichamelijk onderzoek moet de arts letten op signalen die passen bij de trias, die in eerste instantie bestaan uit een relatief laag lichaamsgewicht en laag lichaamsvetpercentage. Daarnaast kan bloedonderzoek worden verricht, waarbij de schildklierfunctie, de voedingstoestand en de hormoonhuishouding in kaart worden gebracht. Tot slot kan de botdichtheid worden gemeten bij atleten die menstruatieproblemen hebben. Indien dit bijvoorbeeld om het jaar gebeurd kan de mate van botverlies worden bepaald. Het meten van de botdichtheid is (vooral uit kostenoverwegingen) binnen de huidige sportmedische begeleiding van sportsters nog geen gewoonte. Conclusie Alle vrouwelijke atleten, die intensief trainen en een sport beoefenen waarbij een laag lichaamsgewicht en/of een magere lichaamsvorm een voordeel oplevert, lopen het risico de 'Female Athlete Triad' te ontwikkelen. De atlete zelf, haar ouders en trainer en de begeleidend arts moeten zich bewust zijn van de risico's die aan de trias verbonden zijn. Tijdige signalering en behandeling kunnen complicaties en blessures voorkomen. De begeleiding van een atlete mag zich niet beperken tot het voorschrijven van trainingsschema's. Het uitvoeren van een voedingsanalyse, een registratie van de menstruatiecyclus, het regelmatig meten het lichaamsgewicht en het vetpercentage en zouden routine moeten zijn. Voorkomen is beter dan genezen! Bovenkant pagina Medisch overzicht Startpagina Laatst bijgewerkt op: 30.11.2003